Bilimsel bir merakla ve paylaşıma açık bir bakışla başlamak gerekirse: Bir bahçıvan olarak yıllarca gözlemledim – bir ağacın dalını toprağa gömme, “ya köklenir mi acaba?” diye düşünme anlarını. Şimdi bu soruyu biraz daha derinlemesine, bilimsel verilerle ama herkesin anlayabileceği biçimde ele almak istiyorum: Hangi ağaçlara çelik köklendirme yapılır?
—
Çelik Köklendirme Nedir?
Çelik köklendirme ya da diğer bir ifadeyle “dal çelikle çoğaltma” (vegetatif çoğaltma) yöntemi, bir ana bitkiden alınan bir dal parçasının ya da sapın özel bir ortamda köklenerek yeni bir bitki oluşturması anlamına gelir. Bu yöntemle genetik olarak ana bitkle birebir aynı özelliklere sahip kopyalar elde edilir. ([SpringerLink][1])
Bitki biyolojisi açısından önemli noktalar: köklenme kapasitesi genotype (türe özgü genetik yapı), kesim dönemi (yeni sürgün mü olgun dal mı), hormon uygulaması (özellikle sentetik auxinler – Indole‑3‑butyric acid (IBA) ve Naphthaleneacetic acid (NAA)) gibi faktörlerle yakından ilişkili. ([ResearchGate][2])
Ama her ağaç bu yönteme eşit düzeyde yanıt vermez; bazı türler çok kolay köklenirken bazıları çok zor ya da pratik değildir.
—
Hangi Ağaçlara Çelik Köklendirme Uygundur?
Aşağıda bilimsel araştırmalardan ve uygulamadan yola çıkarak “çelikle köklendirme açısından uygun ya da daha yaygın tercih edilen” ağaç gruplarını sade bir dille aktarıyorum.
1. Meyve ağaçları ve süs amaçlı ağaççalılar
Örneğin, meyve veren türlerde – elma, armut, nar, zeytin ve turunçgiller gibi – çelik köklendirme uygulanabiliyor. ([WhyFarmIt][3])
Sebebi şudur: Bu türlerde genetik özelliklerin korunması (anne bitkinin yarattığı meyve kalitesinin aynı olması) istenir. Ayrıca bazı türler tohumla çoğaldığında ana bitkinin özelliklerini tam yansıtmayabilirler.
Örneğin, bir araştırma “Hardwood cuttings of Punica granatum (nar)” türünde, farklı genotiplerde farklı köklenme oranları olduğunu göstermiş. ([arXiv][4])
Dolayısıyla, meyve ağaçları çelikle çoğaltma için güzel adaylardır.
2. Odun/timber ağaç türleri
Ormancılık açısından kullanılan çok amaçlı odun ağaç türlerinde de çelikle köklendirme araştırılmış durumda. Örneğin, bir makalede “Çok amaçlı ağaç türleri için gövde çelikleri önemli bir vejetatif çoğaltma yaklaşımıdır” denilmiş. ([academia.edu][5])
Özetle: tür, genetik olarak üstün karaktere sahipse ve bu karakter korunmak isteniyorsa, çelikle köklendirme mantıklı. Yine de başarı yüzdesi türden türe çok değişiyor.
3. Kolay köklenme eğiliminde olan süs ağaçları / çalı ağaçları
Bazı süs ağaçları ya da çalı formundaki ağaçlara (örneğin hızlı köklenen söğüt, bazı zeytin varyeteleri gibi) çelikle çalışmak daha kolay. Bir kaynakta “fig, locust, zeytin, juniper, söğüt ve çoğu turunçgiller çelikle çoğaltılabilir” ifadesi geçiyor. ([WhyFarmIt][3])
Burada “kolay” ifadesi köklenme oranı ya da uygulama tekniği açısından görece daha pratik olması anlamında.
—
Dikkat Edilmesi Gereken Bilimsel Koşullar
Çelik köklendirmede başarılı olmak için aşağıdaki bilimsel ve pratik noktaları akılda tutmak önemli:
Genotip ve tür seçimi: Bazı türler doğal olarak daha iyi köklenir. Genetik yapı bu süreçte güçlü bir belirleyicidir. ([academia.edu][5])
Kesim zamanlaması: Örneğin, lignifye olmuş (odunlaşmış) dallardan alınan “hardwood cuttings” daha geç ama daha sağlam köklenirken, genç sürgünlerden alınan “softwood cuttings” daha hızlı köklenme gösterebilir. ([UC Agriculture and Natural Resources][6])
Hormon uygulaması: Kök oluşumunu desteklemek için IBA ve NAA gibi hormonlar kullanılabiliyor. Örneğin, bir çalışmada IBA konsantrasyonunun çeliklerde kök sayısı ve uzunluğu üzerinde etkisi olduğu gösterilmiş. ([ResearchGate][2])
Ortam koşulları: Nem, ışık, sıcaklık, substrat (toprak ya da perlit/torf gibi ortam) gibi etmenler köklenmeyi ciddi etkiler. ([growgreenyard.com][7])
Amaç ve uygulama: Eğer amaç genetik olarak aynı ağacı çoğaltmaksa çelikle köklendirme tercih edilir. Ancak eğer ağaç tohumla güzel çoğalıyorsa ya da genetik çeşitlilik isteniyorsa, tohum yöntemi de düşünülebilir.
—
Pratik Özet: Hangi Ağaçlara Uygun, Hangi Durumlarda Tercih Edilmeli?
Uygun: Meyve ağaçları veya süs ağaçları olarak kullanılan; genetik özelliklerin korunması istenen türler.
Uygun: Odun üretimi amacıyla yetiştirilen ve üstün karaktere sahip ağaç türleri.
Daha dikkat gerektirir / Daha az tercih edilen: Tohumla kolay çoğalan, ya da genetik farklılığın önemli olduğu doğal orman ağaçları. Örneğin bazı meşe, çam türlerinde çelikle köklendirme çok pratik olmayabilir. ([forestry.com][8])
Tercih edilebilir: Hızlı çoğaltma, genetik aynılık isteniyorsa; ancak işlem tekniği ve ortam iyi ayarlanmalı.
—
Sonuç ve Merak Uyandıran Sorular
Çelikle köklendirme, ağacın dalından yeni bir birey yaratmak isteyenler için gerçekten güçlü bir araç. Bilimsel araştırmalar bu yöntemin birçok ağaç türünde uygulanabildiğini ve başarılı sonuçlar verdiğini gösteriyor. Ancak her türde aynı başarı olmayabilir, uygulama koşullarına dikkat etmek gerekiyor.
Acaba sizin bahçenizde ya da düşündüğünüz bir ağaçta bu yöntemi uygulamak mümkün mü? Seçtiğiniz ağacın türü çelikle çoğaltma için uygun mu? Hangi zaman diliminde kesim yapmak en iyi olur, bu konuda yerel ikliminiz (örneğin Türkiye’nin Marmara bölgesi iklimi) nasıl etki eder? Ve en önemlisi: Genetik aynılık mı hedefleniyor, yoksa genetik çeşitlilik mi? Bu sorular sizin için bir başlangıç olabilir.
—
Blog yazınızı okuyan herkesin kendi koşullarında “Benim ağacıma çelik köklendirme uygun mu?” sorusuna cevap bulmasını umuyorum. If you like, bu konuya yönelik adım‑adım bir uygulama rehberi de hazırlayabilirim.
[1]: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-981-97-8289-5_31?utm_source=chatgpt.com “Vegetative Propagation of Forest Tree Species | SpringerLink”
[2]: https://www.researchgate.net/profile/Asit-Chakrabarti/publication/365128904_STEM_CUTTING_AN_IMPORTANT_VEGETATIVE_PROPAGATION_APPROACH_FOR_MULTIPURPOSE_TREE_SPECIES/links/6365c5fe2f4bca7fd0321cc2/STEM-CUTTING-AN-IMPORTANT-VEGETATIVE-PROPAGATION-APPROACH-FOR-MULTIPURPOSE-TREE-SPECIES.pdf?utm_source=chatgpt.com “(e-magazine/e-newsletter) – ResearchGate”
[3]: https://whyfarmit.com/which-trees-can-grow-from-cuttings/?utm_source=chatgpt.com “Which Trees Can Grow From Cuttings? (Not All Are Ideal) – WhyFarmIt”
[4]: https://arxiv.org/abs/2407.00408?utm_source=chatgpt.com “Rooting behavior of pomegranate (Punica granatum L.) hardwood cuttings in relation to genotype and irrigation frequency”
[5]: https://www.academia.edu/90323309/STEM_CUTTING_AN_IMPORTANT_VEGETATIVE_PROPAGATION_APPROACH_FOR_MULTIPURPOSE_TREE_SPECIES?utm_source=chatgpt.com “STEM CUTTING : AN IMPORTANT VEGETATIVE PROPAGATION APPROACH FOR …”
[6]: https://ucanr.edu/sites/default/files/2022-01/362563.pdf?utm_source=chatgpt.com “Types of Stem Cuttings”
[7]: https://growgreenyard.com/how-to-propagate-trees-from-cuttings/?utm_source=chatgpt.com “How to Propagate Trees From Cuttings – growgreenyard.com”
[8]: https://forestry.com/guides/how-to-propagate-trees-step-by-step-guide-for-successful-growth/?utm_source=chatgpt.com “How to Propagate Trees: Step-by-Step Guide for Successful Growth”